Sadowski (Lubicz-Sadowski) Ignacy Witold, pseud.: Mefisto, S. Orwid, Wardawa, Witold, Władysław, Zenon, przybrane nazwisko Jan Witkowski (1877–1945), bojowiec Polskiej Partii Socjalistycznej, inżynier, pułkownik WP. Ur. 11 X w majątku Górki w pow. Brześć Litewski, był synem Władysława i Jadwigi z Szuksztów. Pochodził ze znanej na Żmudzi rodziny h. Lubicz, która wyposażyła kościół w miasteczku Żydyki w pobliżu rodzinnego majątku Sugawdzie w pow. telszewskim. Ojciec administrował ponadto Górkami i folwarkiem Powielotyszki, matka dorabiała prowadzeniem pensjonatu w Libawie, kiedy przeniosła się tam w związku z kształceniem dzieci.

S. uczył się w niemieckiej szkole realnej w Libawie. Należał tam do współzałożycieli tajnego kółka uczniowskiego o tendencjach socjalistycznych. Od wiosny 1898 odbywał ochotniczo jednoroczną służbę wojskową w 178. wendeńskim pp. Po aresztowaniu jesienią t. r. wysłanników Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), w miarę możności próbował ich zastąpić w agitacji wśród polskich robotników fabrycznych w Libawie.

We wrześniu 1899 S. rozpoczął studia na politechnice w Monachium. Wstąpił zaraz do Tow. Studentów Polaków i podjął się zarządzania jego czytelnią, ale zniechęcony obojętnością członków na kwestie społeczne i polityczne, przeszedł do Tow. «Postęp». W lutym 1900 wstąpił do Organizacji Zagranicznej (OZ) PPS, działając jednak z jej ramienia spotkał się z niechęcią narodowo nastawionych robotników polskich w Monachium. Równocześnie Adolf Warski próbował zdyskredytować go w opinii niemieckich socjaldemokratów.

Po wakacjach S. przeniósł się do Lwowa, gdzie na politechnice studiował chemię rolniczą. Dotknięty brakiem zaufania ze strony lwowskiej sekcji OZ PPS, w listopadzie 1900 wystąpił o skreślenie go z listy członków, deklarując nadal wierność programowi PPS i gotowość pracy na jej rzecz. Po wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej w r. 1904 S. podjął działalność w zainicjowanej przez Władysława Studnickiego we Lwowie wojskowej organizacji spiskowej pn. «Nieprzejednani», której celem było skupienie i kształcenie wojskowe młodzieży do powstania przeciw Rosji. S., obok Mariana Kukiela i Medarda Downarowicza, został członkiem Komitetu Centralnego «Nieprzejednanych»; kierował działaniami organizacyjnymi, agitacją, pracował też nad pirotechniką. W celu skoordynowania tych poczynań z działalnością PPS w zaborze rosyjskim spotkał się z Józefem Piłsudskim i wkrótce wezwano go do pracy w Królestwie. Przerwał studia na rok przed ukończeniem i w lutym 1905 przedostał się do Warszawy za paszportem na nazwisko Jana Witkowskiego, syna Karola, szlachcica z gub. kaliskiej. Skierowany do pracy na Woli, zakładał pierwsze «dziesiątki» Organizacji Spiskowo-Bojowej (OSB) PPS, powołanej na mocy uchwał VII Zjazdu PPS (5–7 III 1905 w Warszawie). Od czerwca t. r. należał do Wydziału OSB. Gorliwy zwolennik koncepcji programowych i taktycznych Piłsudskiego, na Radzie Czerwcowej (1905 w Józefowie pod Warszawą) domagał się przeniesienia punktu ciężkości działań partii na organizacyjne i techniczne przygotowania do zbrojnego starcia z caratem. Obok Józefa Montwiłła-Mireckiego był delegatem OSB na posiedzeniu Warszawskiego Komitetu Robotniczego PPS, które odbyło się 20 VIII 1905 przy ul. Mokotowskiej 23. Kiedy zebrani zorientowali się, że lokal jest otoczony przez policję, S. usiłował z bronią w ręku przedostać się przez sieć żandarmów i szpicli. Aresztowany w bramie, został przewieziony do Cytadeli Warszawskiej i osadzony w X Pawilonie. Przez pewien czas trzymany w jednej celi z Feliksem Dzierżyńskim, namiętnie polemizował z wyznawaną przezeń esdecką tezą o «organicznym wcieleniu Polski do Rosji», a zwłaszcza pogardliwym mówieniem o niepodległości jako «zawracaniu Wisły kijem». Sprawa, w której był aresztowany, została 12 XII 1905 umorzona na mocy amnestii, S. jednak na skutek zdrady Michała Kozery, jednego z uczestników nieudanej próby odbicia Stefana Okrzei 23 VI 1905, przekazany został Sądowi Wojskowemu jako oskarżony o zorganizowanie tej akcji i udział w kierowaniu OSB w Warszawie. Żandarmeria do końca nie ustaliła jego tożsamości; jako Jan Witkowski został skazany wyrokiem Warszawskiego Sądu Okręgowego z 15 III 1906 na 15 lat katorgi, zamienionej na podstawie amnestii na siedem i pół roku katorgi, a następnie bezterminowe zesłanie na Syberię (jako «Władysław Sadowski», bojowiec PPS działający w sądzie partyjnym na Woli i wydający wyroki śmierci, był poszukiwany od listopada 1906). Krótko więziony w Arsenale, na Mokotowie, w moskiewskich Butyrkach, został wiosną 1907 wywieziony do więzienia katorżniczego w Aleksandrowsku koło Irkucka. Razem z M. Downarowiczem i Tomaszem Wojciechowskim, również skazanym za działalność w PPS, prowadził tam pracę kulturalno-oświatowa wśród skazańców. W r. 1912 osiedlony we wsi Ust’Kut nad Leną, po kilku tygodniach zbiegł jesienią t. r. do Moskwy. Zaopatrzony przez miejscowych pepeesowców w fałszywy paszport, przedostał się do zaboru austriackiego. Zamieszkał początkowo w Zakopanem, gdzie rozpoczął pracę w Związku Strzeleckim (ZS). W lutym 1913 przeniósł się do Lwowa, dokończył studia i w t. r. objął posadę inżyniera-technologa w Dep. Rolnictwa Wydz. Krajowego w Galicji. Wznowił zaraz po powrocie działalność w PPS; po przeszkoleniu w Stróży (szkoła letnia) i na kursie oficerskim ZS, pełnił od 25 X t. r. funkcję adiutanta ds. politycznych na Małopolskę Wschodnią przy Komendzie Głównej ZS. Już 4 VIII 1914 wstąpił do oddziałów strzeleckich J. Piłsudskiego. Odkomenderowany został do Częstochowy jako komisarz Polskiej Organizacji Narodowej. Wkrótce zrezygnował z tej funkcji i wyruszył z 1. pp w składzie baonu uzupełniającego Zygmunta Bobrowskiego na front. Stopień podporucznika otrzymał 29 IX t. r. Brał udział w bitwie pod Laskami (październik 1914), potem w wyprawie podkarpackiej; ranny pod Łowczówkiem (grudzień 1914), przebywał kilka miesięcy w szpitalu. Na front powrócił w lipcu 1915, uczestniczył w walkach nad Styrem i Stochodem (wrzesień 1915). W okresie kryzysu przysięgowego wycofał się 1 VIII 1917 z Legionów, osiadł w Krakowie i wznowił pracę w Wydz. Krajowym. Od stycznia 1918 służył w 7. pp w Polskiej Sile Zbrojnej, w maju t. r. awansował na porucznika, we wrześniu na kapitana.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości S. wstąpił do WP i 1 XII 1918 objął dowództwo 1. baonu 36. pp Legii Akademickiej w Warszawie. Od początków stycznia 1919 uczestniczył w kampanii wschodniomałopolskiej, m. in. pod Rawą Ruską i Kulikowem; po zmarłym z ran (9 I) dowódcy pułku mjr. Z. Bobrowskim S. dowodził 36. pp – do 27 IV, kiedy opuścił Legię i objął dowództwo baonu zapasowego w Warszawie. W r. 1920 na krótko wstąpił do Szkoły Sztabu Generalnego, po czym zgłosił się na front i objął dowództwo 7. PP Legionowej. Z powodu choroby, w końcu marca, odkomenderowano go do organizowania szkoły podoficerskiej w Biedrusku pod Poznaniem. Mianowany majorem ze starszeństwem z 1 IV 1920, był od 1 VIII t. r. dowódcą nowo utworzonej Centralnej Szkoły Podoficerów Zawodowych Piechoty, a po jej podziale od 27 IX – Wielkopolskiej Szkoły Podoficerów Piechoty Nr 2, następnie komendantem Centralnej Szkoły Podoficerów Zawodowych Piechoty Nr 2 w Grudziądzu; dn. 2 IV 1922 został awansowany na podpułkownika. Po likwidacji szkoły przeniesiono go 6 IX 1923 na stanowisko szefa Wydz. Piechoty Dep. I. Min. Spraw Wojsk., potem dowodził kolejno 27. pp w Częstochowie, 18. pp w Skierniewicach i od 21 VII 1926 – 66. pp w Toruniu; 15 VIII 1924 otrzymał awans na pułkownika. Dn. 31 III 1928 przeniesiono go w stan spoczynku (w istocie na własną prośbę). Rozczarowany rządami sanacji S. nie przyjął propozycji objęcia stanowiska wojewody na kresach, ani posady w przemyśle naftowym. Podjął pracę w spółdzielczości, jako lustrator spółdzielni mleczarskich, później przez kilka lat kierował Związkiem Spółdzielni Rolniczych w Białymstoku. S. przypisywał temu ruchowi znaczenie nie tylko gospodarcze, ale i wychowawcze. W r. 1931 został prezesem Krajowego Zjednoczenia Spółdzielni Rolniczych z siedzibą w Warszawie. Po nabyciu w r. 1932 resztówki majątku w Górach, w gminie Promna w pow. grójeckim, zajął się ogrodnictwem, głównie z myślą o podniesieniu przysposobienia rolniczego miejscowej ludności i doskonaleniu zawodowym młodzieży wiejskiej. Podczas okupacji niemieckiej udzielał schronienia wielu ludziom ściganym lub ukrywającym się m. in. z racji żydowskiego pochodzenia, których kierowała do Gór Zofia Kossak-Szczucka. Zmarł 15 V 1945 w Górach, pochowany został na cmentarzu w Promnie. Odznaczony był trzykrotnie Krzyżem Walecznych, Krzyżem Virtuti Militari V kl. (1921), Orderem Polonia Restituta (1925) i Krzyżem Niepodległości z Mieczami (1930).

W r. 1917 S. zawarł małżeństwo z Anną z Łukowskich (7 III 1897 – 3 XI 1987). W latach międzywojennych uczyła ona rysunków w gimnazjum, potem m. in. metodyki robót ręcznych w Państwowym Instytucie Robót Ręcznych i na Wyższych Kursach Nauczycielskich w Warszawie oraz współpracowała z czasopismem „Praca Ręczna”; po przeniesieniu się do Gór zajmowała się wraz z mężem działalnością społeczną. W czasie okupacji niemieckiej prowadziła tajne nauczanie i uczestniczyła w akcji pomocy Żydom. Po wojnie pracowała w szkolnictwie, a po przejściu na emeryturę uruchomiła w swoim domu punkt biblioteczny i prowadziła go do r. 1987. Była odznaczona m. in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1961), medalem «Sprawiedliwy wśród narodów świata» (1984).

Małżeństwo było bezdzietne, w czasie wojny Sadowscy adoptowali sierotę z krakowskiego getta Ewę Feldman-Kwiatkowską.

Spośród sześciorga rodzeństwa S-ego brat Jan, inżynier, został w r. 1943 zamordowany przez Niemców na Pawiaku, Włodzimierz, absolwent politechniki ryskiej, aresztowany w r. 1940 przez NKWD i więziony w Szawlach, zmarł lub został zamordowany w czasie deportacji do obozu w głąb ZSRR, Tadeusz, prezes Związku Ochotników i Okręgowego Tow. Organizacji i Kółek Rolniczych w pow. wołkowyskim, uczestnik kampanii wrześniowej, zmarł w r. 1978 w Kanadzie.

Enc. Wojsk.; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? Uzupełnienia i sprostowania; Znani i nieznani Ziemi Radomskiej, Radom 1990 III (życiorys Anny Sadowskiej); Dziennik Personalny MSWojsk. 1920 nr 27 s. 597, nr 39 s. 1036; Lista starszeństwa oficerów Legionów Polskich, W. 1917; – Księga Pamiątkowa PPS, s. 135; Pomarański S., Zarys historii wojennej 36 pułku Legii Akademickiej, W. 1930 s. 6, 10, 14; W ostatni dzień C. S. P. Z. P. N II, Grudziądz (księga pamiątkowa), [1923], (fot.); Żarnowska A., Geneza rozłamu w Polskiej Partii Socjalistycznej 1904–1906, W. 1965; – Studnicki W., Z przeżyć i walk, W. 1928 s. 98; – „Niepodległość” T. 13: 1936; „Przedświt” 1929 nr 229 s. 1; „Robotnik” 1906 nr 80 s. 6 (tu: Jan Witkowski); „Z minionych dni” 1932 z. 2 s. 20; – AAN: Akta W. Sławka 1 k. 120, 126, 187, Oddz. VI (Arch. Lewicy Pol.) – Arch. Londyńskie PPS sygn. 305/VII–34 (listy S-ego z l. 1899–1901), sygn. 305/II–6 k. 39, 49, sygn. 305/II–44 pdt. 1 k. 523; AGAD: Pomocnik GGW sygn. 435 k. 144–145, 175–176, sygn. 494 k. 77 (tu: Władysław Sadowski), Prokurator WIS sygn. 3957 k. 37 passim; AP w W.: WGZŻ sygn. 1280 k. 92–101, sygn. 1281 passim, sygn. 1282 passim (we wszystkich pozycjach jako Jan Witkowski); CAW: Akta oficerskie piechoty, teczka osobowa S-ego nr 27399, Akta Virtuti Militari, t. 104, Akta Krzyża Niepodległości, t. 4; – Dokumenty osobiste i pamiątki rodzinne w posiadaniu bratanicy, Janiny Marciszewskiej z W.

Alicja Pacholczykowa